Belediye Tarihçesi

Belediye işleri ile ilgilenen makamın eski adının Şehremaneti olduğu genellikle, İstanbul ya da şehir kültürü olan insanlar tarafından bilinir.

Ancak, şu da unutulmamalıdır kiİstanbul'un fethinden sonra kayıtlarda ismine rastlanılmaya başlanan şehremaneti ile bugünkü şehremaneti arasında fazla bir benzerlik yoktur. Eski şehremaneti, şehrin işlerini yürüten makamdan çok bir saray memuruydu.

Tarih-i Ata'da Şehremini ile Mimar Ağa ve adamlarına tamirat ambarı takımı deniliyordu ve bunlar, Yalı Köşkü ile Sepetçiler Kasrı'nda oturuyordu. Bazı resmi yazılarda, şehremanetinin olduğu yer "Askeri Müze ile Darphane Binası geçildikten sonra Asar-ı Atika Müzelerine inecek yolun sağ tarafında" olduğu yazılıdır. Ancak bugün, sözü edilen 'Eski Şehremaneti' binasından bir eser kalmamıştır.

Eski Şehremaneti, 1831 yılında kaldırılmıştır. Bugünkü "Belediye Başkanlığı"na benzer bir mevki olarak Şehreminliği, 1855 yılında kuruldu. Başlangıçta, günün icaplarına uygun bir teşkilat oluşturulamadı. Bunun üzerine İstanbul 14 belediye dairesine bölündü ve 6. Belediye Dairesi olan Beyoğlu "Numune Dairesi" şeklinde kuruldu.

Bu dönemde, İstanbul'da en derli toplu belediye binası işte bu 6. Daire-i Belediyye'nin kendisi için inşa ettiği binadır. Bugün de Beyoğlu Belediyesine hizmet veren bu bina, bir ara Şehremaneti'ni de içinde barındırmıştır.

Fatih, Kadıköy gibi belediyelerin binaları da, İstanbul'un belediye daireleri şeklinde yönetildiği dönemlerde inşa edilmiştir.

Şehremaneti, uzun bir süre de bugün Eminönü Belediyesi'nin kullanmakta olduğu binayı kullanmıştır.

Yeni Binalar

İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı, Şehzadebaşı’nda Atatürk Bulvarı ile Şehzadebaşı Caddesi’nin kesiştiği yerde, Saraçhane Parkı’nın güneyindedir.

İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı, Belediye Meclisi, Belediye Encümeni, Genel Sekreter, Belediye Başkanına bağlı Özel Kalem ve Protokol Müdürlüğü, Ulaşım Koordinasyon ve Altyapı Koordinasyon Merkezleri, Savunma Sekreterliği ile 4 adet Genel Sekreter Yardımcısı, 10 adet Daire Başkanlığı, 35 adet Müdürlük ile Hukuk Müşavirliği Saraçhane’deki A ve B Bloklardan oluşan Belediye Sarayında görev yapmaktadır.

Teftiş Kurulu Başkanlığı, 7 adet Daire Başkanlığı ve 35 adet Müdürlük ise İstanbul’un çeşitli yerlerinde farklı binalarda bulunmaktadır.

Sarayın Yapımı

İstanbul Büyükşehir Belediyesinin halen çalışmalarını sürdürdüğü Belediye Sarayı, 1953 yılında bir ulusal yarışma sonucunda birincilik alan mimar Nevzat Erol’un projesine göre yapılmıştır. Proje, yapımı aynı yıllara rastlayan İstanbul Hilton Oteli ile birlikte, uluslararası üslubun Türk mimarlığına yansıdığı ilk örneklerden biridir.

Bu yönüyle, belediye sarayı binası Türkiye mimarlığının gelişim sürecinde önemli bir dönüşümün işareti sayılmaktadır.

Belediye Sarayı iki ana kütleden oluşmaktadır. Yüksek ve dikdörtgenler prizması biçimindeki büro kitlesi ve yine yatık bir dikdörtgen prizma olan, başkanlık ve toplantı hacimlerine ayrılmış kitle.

Başkanlık bölümü, başkanlık dairesi, büro hacimleri, encümen odaları, toplantı ve sergi salonlarından oluşan ve büro bölümünden daha farklı olarak törensel kullanıma da yönelik olan bir düzenlemeye sahiptir. Bu bölümün üstünde, toplantı salonunu işaret eden ve çapraz tonoz biçiminde, hiperbolik bir eğrisel örtü vardır. Proje sahibi, bu örtü biçimini, karşısında bulunan Şehzade Camii’nin örtü sistemine atıf yapan bir tasarım olarak tanımlamıştır.

Başkanlık bölümü, başkanlık dairesi, büro hacimleri, encümen odaları, toplantı ve sergi salonlarından oluşan ve büro bölümünden daha farklı olarak törensel kullanıma da yönelik olan bir düzenlemeye sahiptir. Bu bölümün üstünde, toplantı salonunu işaret eden ve çapraz tonoz biçiminde, hiperbolik bir eğrisel örtü vardır. Proje sahibi, bu örtü biçimini, karşısında bulunan Şehzade Camii’nin örtü sistemine atıf yapan bir tasarım olarak tanımlamıştır.

Başkanlık bölümü, başkanlık dairesi, büro hacimleri, encümen odaları, toplantı ve sergi salonlarından oluşan ve büro bölümünden daha farklı olarak törensel kullanıma da yönelik olan bir düzenlemeye sahiptir. Bu bölümün üstünde, toplantı salonunu işaret eden ve çapraz tonoz biçiminde, hiperbolik bir eğrisel örtü vardır. Proje sahibi, bu örtü biçimini, karşısında bulunan Şehzade Camii’nin örtü sistemine atıf yapan bir tasarım olarak tanımlamıştır.

Belediye Sarayı, abartılı olmayan mimarisi ile inşa edildiği tarihi çevreyle doğrudan ilişki kurmayan, ancak onu geriye de itmeyen modernist bir uygulamadır.

Belediye Sarayı’nın inşaat alanında, temel kazıları sırasında Roma ve Bizans dönemlerine ait mozaiklere ve Bizans döneminden kalma duvar kalıntılarına rastlanmıştır. Bu mozaikler, halen İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunmaktadır.

(Kaynak : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi)

İstanbul Büyükşehir Belediyesi, halihazırda ihtiyacı ancak başka yerlerdeki binaların da kullanılmasıyla karşılayabilen belediye sarayının günün ihtiyaçları da göz önünde bulundurularak inşa edilmesi konusundakii araştırmalarını sürdürmektedir.

Belediye Başkanları

Cumhuriyet ilan edildiğinde İstanbul’da yerel yönetici olarak Haydar bey (Yuluğ) görev yapıyordu. 14 Ekim 1930’da yerel seçimler yapıldı. İstanbul Umumi Meclisi, Vali ve Belediye Başkanı Muhittin bey tarafından 6 Kasım 1930’da açıldı. Mart 1957’de vilayet ile belediye ayrıldı. Bu arada imar çalışmaları nedeniyle Belediye Meclisi tarafından 1 Haziran 1957 tarihinde Adnan Menderes’e ‘’İstanbul Fahri Belediye Reisi’’ unvanı verildi.Cumhuriyet yönetimi de, başkent belediye yönetiminin diğer belediyelerden ayrılması ve ayrı kanunla düzenlenmesi prensibine devam etmiştir. 27 Mayıs 1960 sonrası şehrin yönetiminde bir süre istikrar sağlanamadı. 10 Haziran 1960 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile yeni seçimlere kadar belediye başkanlarının görevlerine son verilerek Belediye Kanununun 94.maddesi gereğince atama yoluyla başkanlar getirilmesi kararlaştırıldı. İstanbul’da üç yılda 7 kez belediye başkanı değişti. 1961 Anayasasına göre 27 Temmuz 1963 tarihinde çıkartılan yasa ile belediye başkanlarının seçiminde tek dereceli çoğunluk usulü getirildi. 17 Kasım 1963’te yerel seçimler yapıldı ve İstanbul’un seçimle belirlenen ilk belediye başkanı Haşim İşcan oldu. 3030 Sayılı Yasa ile başlayan Büyükşehir Belediyesi döneminin 26 Mart 1984 tarihinde yapılan ilk seçiminde Bedrettin DALAN belediye başkanı olarak seçildi.

Cumhuriyet Öncesi Şehremaneti

İstanbul’un Pay-i Taht kabul edildiği 857 (1453) tarihinden 1247 (1831) yılına gelinceye kadar kayıtlarda ve eski kitaplarda devlet ricali ve memurları arasında “Şehremini” ismine tesadüf olunmaktadır. Fakat, İstanbul’un fethinden önce başkent edinilmiş olan Bursa ve Edirne’de “Şehremini” sıfatıyla bir memur istihdam edildiğine dair bir kayıt ve bilgi elde edilememiştir. Bundan dolayı, Şehremini unvanı ve görevinin Bizanslılardan alındığı zannedilmektedir. Çünkü şehreminlerine verilen tamirat ve inşaat görevinin İstanbul’un fethinden önce Subaşı tarafından ifa edildiğine Tac’üt Tevarih’in şu fıkrası delalet etmektedir: “Fatih, İstanbul’u teshir ve sur ve bârûsunu ta’mir ettikde Süleyman Bey nam kulunu İstanbul Subaşısı ta’yin ile ta’mir-i şehri ana tevfiz eyledi.” Şu halde, Osmanlı hükümeti İstanbul’da yerleştikten ve kurulduktan sonra Bizans idare teşkilatından bazı usuller aldığı gibi Şehremini unvan ve görevini de almıştır. Bizanslılar zamanında şehreminlerinin devlet binalarının tamirlerine memur oldukları, surların üzerindeki kitabelerden anlaşılmaktadır.

Şehreminlerinin esas görevlerinden biri de sarayda ve şehrin diğer yerlerinde hükümete ait inşaat ve tamiratın malzeme ve sairesini tedarik ederek bedelini ve çalışanların ücretlerini tesviye ve hesaplarını tutmaktan ibaretti. Şu açıklamalar gösterir ki, şimdiki şehremini tabiri ile o zamanki şehremini tabiri arasında kelime benzerliğinden başka münasebet yoktur.

Fatih Kanunnamesi’nde şehreminlerinin rütbe ve maaşı ile elkabı hakkında izahat veriliyorsa da görevi gösterilmemektedir. Ezcümle Kanunname’de deniliyor ki: “Meratibde; Defter Emini, anun altında Şehr Emini, anun altında Reisü’l Küttab otururlar. Ve Şehr Emini yüz yirmi akçeye mutasarrıf olur... Ve Defter Emini ve Şehr Emini Bölük Ağaları’na tasaddur ede. Amma Defter Emini pâyede Defterdâr’a karîbdir. Şehr Emîni, Reisü’l Küttab’a da tasaddur ede.” Kanunname’de, Saltanat hanedanı ile bütün memurlara elkablar tahsis olunduğu gibi şehremini için de şu elkab ile hitab edilmesi açık şekilde ifade edilmiştir: “Şehremini ve Reisü’l Küttab’a böyle yazıla: İftiharu’l e’ali ve’l e’azım, muhtaru’l ehali ve’l ekarim, el-muhtassu bi-mezid-i inayeti’l meliki’d daim.” Şehremini, yalnız pay-ı tahtta değil, vilayetlerde, önemli şehir merkezlerinde de vardı.

Mesela Evliya Çelebi o zaman Osmanlı hakimiyetinde bulunan Budapeşte’nin amir ve hakimlerini saydığı sırada orada bir şehremini bulunduğunu zikrettiği gibi Bağdad için dahi: “Kırkbirinci hakim şehreminidir ki, askeri yokdur. Amma şehrin cümle umuru bundan sorulur” demektedir. Yine Evliya Çelebi, Saraybosna şehrinden bahsederken “Şehremini ile şehir kethüdasının cümle esnaf ve tüccar ve a’yan ve eşrafa sözü geçer” demesine bakılır ve Bağdat hakimleri arasında “Kırkıncı zabit Mimarbaşı’dır ki beş yüz adamı ile kale imaretindedir” tarzındaki izahatı dikkat nazarına alırsa taşradaki şehreminlerinin imar ve inşaat ile meşgul ve muvazzaf olmayıp görevleri şehir kethüdalığından ibaret olduğu anlaşılır.

Kahire şehrindeki Şeyhu’l Beled’in de bunlara karşılık bir memuriyet olduğu zannedilmektedir. Evliya Çelebi, eserinin bir başka yerinde şöyle diyor: “Mahsuldar-ı emanetdir. Her şey bu şehreminlerinin eliyle olur. Miri meremmatı ve binaları bunun eliyle tamir olunur. Senevi iki, üç bin kise muhasebesi görülür. Üç yüz nefer tevabii vardır.” 857 (1453) tarihinden 1247 (1831) tarihine kadar devam eden şehreminliği, anılan tarihte kaldırılmıştır. Gerçi, 1271’de (1855) tekrar ihdas edilmişse de, eski şehremaneti ile bunun bir münasebeti yoktur.

Yeni Şehremaneti

Özellikle 19. Yüzyılda, bugün ‘belediye hizmetleri’ dediğimiz hizmetler layıkıyla yerine getirilmiyordu. Hem İstanbul halkı, hem de İstanbul’a gelen Avrupalı ziyaretçiler bu durumdan şikayetçiydiler. Devlet ricali de bu gibi tenkitleri işitiyordu. Bundan dolayı, 1271 (1855) tarihinde Avrupa belediyeleri tarzında bir Şehremaneti kurulması ihtiyaç halini almıştı. Bu ihtiyaçlar doğrultusunda Meclis-i Ali-i Tanzimat kararıyla kurulan ‘’şehremaneti’’ ve ‘’şehir meclisi’’ İstanbul’da çağdaş belediyecilik anlayışının bir başlangıcı olmuştur.

16 Ağustos 1855 tarihli Takvim-i Vekayi’de yayınlanan resmi tebliğe göre, ‘’Dersaadet ve Bilad-ı Selase’de şehremaneti unvanıyla bir memuriyet-i cedide yapılması ve icap edenlerden mürekkep bir şehir meclisi kurulması’’ öngörülüyor; aynı zamanda o güne kadar şehir hizmetlerini yürütmekte olan İhtisab Nezareti lağvediliyordu.

Şehremaneti Nizamnamesi, İstanbul halkının temel ihtiyaç maddelerini sağlamak; narhı düzenlemek; yol ve kaldırımları yapmak; kentin temizlik işlerine bakmak; çarşı ve pazarları denetlemek ve önceden İhtisab nezareti tarafından toplanan devlet vergi ve resimlerini hazine adına toplamak görevlerini şehremanetine veriyordu. Şehremaneti şehremini, şehir meclisi ve komisyondan oluşuyordu.

Şehremini, İstanbul’da oturan her sınıf Osmanlı’dan temayüz etmiş esnaftan oluşan 12 kişilik şehir meclisine başkanlık yapıyordu. Padişah tarafından göreve atanan şehremini, aynı zamanda Meclis-i Vala’nın da doğal üyesi vasfına sahipti. Şehir meclisi, haftada iki gün toplanıyordu. Temel ihtiyaç maddeleri ve narhla ilgili konularda karar mercii olan meclis, şehrin temizlik ve tanzimi için Meclis-i Tanzimat’a sunulmak üzere layihalar düzenliyordu.

Şehremanetinin kendine ait gelir kaynakları yoktu. Emanete ait hizmetler devlet bütçesinden karşılanıyordu. 1271’de Şehremaneti adıyla kurulmuş olan yeni memuriyetten beklenilen fayda elde edilemedi. Bir yıl sonra Şehir Meclisi teşkilatı lağvedildi ve ileriye tehir edildi. Bu karışıklık hali 1274 (1857) yılına kadar devam etti. 1857 yılında, Avrupa’da bulunmuş ve şehircilikle ilgili konularda bilgi sahibi olan kimselerden oluşan bir komisyonun İstanbul’da belediyenin ne tarz ve şekilde olması gerektiğine dair görüş belirtmesi istendi. Komisyon, bir mazbata düzenleyerek bu konudaki görüşlerini arzetmişse de, bu görüşler doğrultusunda bir tasarrufta bulunulup bulunulmadığına dair bir bilgi tespit edilmemiştir. Daha sonra hükümet, yine Avrupa görmüş, bilgili ve ihtisas sahibi kimselerden bir komisyon teşkil ederek “Nümune Dairesi’ni kurdu.

İstanbul’u on dört belediye dairesine bölen 28 Aralık 1857 günlü nizamname uyarınca, bir bakıma ‘pilot bölge’ olarak belirlenir. Beyoğlu ve Galata’dan oluşan Altıncı Belediye Dairesi bir süre için Şehremaneti’nin temel hizmetlerini üstlendi. 6 Ekim 1868 günlü Dersaadet İdare-i belediye Nizamnamesi ile, diğer dairelerin de faaliyete geçirilmesine başlandı, ancak bu uzun bir zaman aldı. Dersaadet İdare-i Belediye nizamnamesi ile kurulması kararlaştırılan on dört belediye dairesinin tamamının açılmasına gelirlerin yetersizliğinden dolayı imkan bulunamamış iken, 5 Ekim 1877 günlü Dersaadet Belediye Kanunu ile önceki yasal düzenlemeler kaldırılmış ve İstanbul şehremanetinin 20 daireye ayrılmasına karar verilmiştir. Bu Kanuna göre şehremanetinin organları arasında şehremini, şehremaneti meclisi ve Cemiyet-i Umumiye-i Belediye bulunuyordu.

İstanbul’daki belediye dairelerinin sayısı ve belediye işlerinin yürütülmesi konusundaki kararlar zaman zaman değişiklik gösterdi ve sonunda Cemil Paşa 17 Kanun-ı Evvel 1328 (30 Aralık 1912) tarihli geçici kanunla İstanbul’da 9 idare şubesine sahip bir Şehremaneti teşkil ettirdi. Böylece, belediye muamele, icraat ve harcamalarını bir merkezde toplattırdı. Bu kanunla, eski belediye dairelerinin hükmi şahsiyeti şehremanetinin şahsiyeti içinde eritiliyordu. Cumhuriyet’in ilanına kadar, önemsiz bazı değişikliklere rağmen, belediye işleri bu kanun çerçevesinde icra edildi. 3 Nisan 1930 tarihli Belediye Kanunu ile şehremaneti, görevlerini İstanbul Belediyesi’ne devretti.

İstanbul, tarih sahnesine çıktığı ilk devirlerden bu yana hep önemli bir şehirdi. Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar başkent olma imtiyazını da hemen hemen her devirde üzerinde taşıdı. Bu nedenle, İstanbul’la ilgili şehircilik hizmetleri, çoğu kez kralları, imparatorları, padişahları ilgilendirdi.

Osmanlı döneminde, şehirle ilgili hizmetlerden kadılar sorumluydu. Kadılar, şehirdeki bütün hizmetleri koordine ediyordu. Kadı’ya, bu görevlerinde Subaşı, Böcekbaşı, Çöplük Subaşısı, Mimarbaşı gibi yeniçeri ocağına bağlı zabit ve görevliler yardım etmekteydi. İstanbul’un ilk kadısı, Fetih’ten sonra tayin edilen Hızırbey Çelebi idi. Osmanlı devrinde İstanbul’da 422 kadı görev yaptı. Bir ara, Belediye’nin işlevlerini İhtisap Nezareti üstlendi.

Osmanlı devrinde bugünkü belediyelerin işlevini gören kurum Şehremaneti idi. Belediye başkanlarına Şehremini adı veriliyordu. Bugünkü anlamda bir şehir yönetiminin kurulması, Tanzimattan sonra, Kırım harbi sırasında, Osmanlı ile aynı saflarda yer alan müttefiklerin etkisiyle gündeme geldi. 1854’te, Meclis-i Vâlâ tarafından bir nizamname hazırlanarak, Dersaadet’te (Suriçi’nde) ve Bilâd-ı Selâse’de (Galata, Üsküdar ve Eyüp Sultan) Şehremaneti ünvanıyla yeni bir memuriyet ihdas edilmesi ve bir Şehir Meclisi kurulması kararlaştırıldı.

İstanbul’un, 1855’te göreve gelen ilk Şehremini, Salih Paşa idi. 1877’de çıkarılan Vilâyât ve Dersaadet Belediye Kanunu İstanbul Şehremaneti’ni 20 belediye dairesine ayırıyordu. Şehremaneti’nin organları, Şehremini ve Şehremaneti Meclisi’ydi. Şehremaneti Meclisi, Padişah tarafından atanan 6 üye ve Şehremini ile birlikte 7 kişiden oluşuyordu.

1913’te çıkarılan Dersaadet Teşkilat-ı Belediyesi Hakkında Kanun-ı Muvakkat, şehir yönetimini yeniden düzenledi. Bu düzenleme, diğer belediye dairelerini kaldırıyor, İstanbul’u tek bir belediye dairesi ve dokuz idare şubesi altında topluyordu. Şehremaneti Meclisi’nin yerine de Encümen-i Emanet kuruldu.

Cumhuriyet kurulduktan sonra uzun süre belediye hizmetleri valilik tarafından yürütüldü. 3 Nisan 1930’da çıkarılan 1580 sayılı belediyeler yasası ile belediye hizmetleri yeniden düzenlendi. İstanbul, belediyeye bağlı 10 şubeye ayrıldı. Şehremaneti ve Şehremini ünvanları kaldırıldı. Halk tarafından seçilen Cemiyet-i Umumiye-i Belediye ve özel idare işlerini yürüten Meclis-i Umumi-i Vilayet de kaldırılarak ikisinin yerine seçimle işbaşına gelen İstanbul Umumi Meclisi kuruldu.

İstanbul’da, 1923’ten 1957 yılına kadar vilayet ve belediye hizmetleri valiliğin uhdesinde kaldı. 1 Mart 1957’de belediye ile özel idare tekrar birbirinden ayrıldı. Belediye ve özel idare işleri, halk tarafından seçilen Belediye Meclisi ve Vilayet Meclisi’nin yetki ve denetimine bırakıldı.

27 Mayıs 1960 askeri müdahalesinin ertesi günü Belediye ve Vilayet meclisleri feshedildi. 1961 Anayasası’yla belediye başkanlarının seçimle işbaşına gelmesi kuralı getirildi. 17 Kasım 1963’te yerel seçimler yapıldı.

İstanbul’da seçimle işbaşına gelen ilk belediye başkanı Haşim İşcan oldu. 4 Aralık 1981 günü çıkarılan 2561 sayılı yasa ile büyük şehirlerin yakın çevresindeki yerlerin ana belediyelere bağlanması kararlaştırıldı. 8 Mart 1984’te Büyükşehir Belediye Kararnamesi kabul edildi. Aynı yıl, 23 Mart’ta da Büyükşehir Belediyesi Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname yayımlandı. İstanbul, Ankara ve İzmir’de Büyükşehir Belediye Başkanlıkları kuruldu. İstanbul’da Seçimle işbaşına gelen Belediye Başkanları’nın yönetimi 12 Eylül 1980’e kadar devam etti. 1980-84 arasında, İstanbul askeri yönetim tarafından atanan başkanlar tarafından yönetildi. 26 Mart 1984’ten beri İstanbul’un Belediye Başkanları seçimle göreve geliyor.